نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 76 (بهار 1401)

موضوع این تحقیق، بررسی اقدامات و سیاست های ساواک، به عنوان مهم ترین سازمان اطلاعاتی و امنیتی حکومت پهلوی دوم، برای مقابله با فعالیت های سیاسی، فرهنگی، تبلیغی و آموزشی حوزه علمیه قم است. مهم ترین هدف ساواک شناسایی و مقابله با نیروهای مخالف حکومت پهلوی، ازجمله روحانیان بود. اوج فعالیت های ساواک علیه حوزه و روحانیت همزمان با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی،از سال 1340 به بعد بود. ساواک در این دوره با اتخاذ روش های مختلف به رصد نهادهای دینی و مقابله با روحانیان پرداخت. در حوزه علمیه قم گرچه مواضع متفاوتی نسبت به مبارزه علیه حکومت پهلوی وجود داشت، اما در مجموع یک گرایش اصولی مخالفت آمیز با سیاست های پهلوی در همه آن ها مشاهده می شد. برای همین، شناسایی و تحت نظر گرفتن فعالیت های حوزه،که نقش بسیج کنندگی بالایی در جامعه ایران داشت، جایگاه ویژه ای در برنامه های ساواک پیدا کرد. ساواک راه کارهایی برای جلوگیری از گسترش حوزه، کنترل برنامه های آن و در نهایت تصفیه حوزه از روحانیان مبارز و طرفداران امام خمینی رادر دستور کار خود قرار داد که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است.

در این مقاله با استفاده از منابع موجود کتابخانه ای به بررسی و مرور زندگی اجتماعی و سیاسی آیت الله محمدعلی اراکی پرداخته ایم. آیت الله اراکی از مراجع دینی هم نسل امام خمینی و روحانیان مطرح غیرسیاسی معاصر است که بیشتر عمر خود را صرف امور معنوی و علوم حوزوی کرد. مسیله اصلی در این مقاله، بررسی مواضع سیاسی او و نسبتش با نهضت امام خمینی و نظام جمهوری اسلامی بوده است. مطالعات این پژوهش نشان داد آیت الله اراکی به سه دلیل از ورود به سیاست دوری جست: 1. روحیه شخصی او که به عزلت گزینی گرایش داشت، 2. تجربه تلخ مشروطه و شکستی که روحانیت در آن مقطع مهم تاریخ معاصر خورد و 3. تاثیر استادش، آیت الله شیخ عبدالکریم حایری، که او نیز از علمای غیرسیاسی بود. باوجود این، آیت الله اراکی با حرکت کلی انقلاب همسو بود و با تاسیس جمهوری اسلامی برای تقویت آن تلاش کرد.

آیت الله طالقانی روحانی مبارزی بود که عمیقا و در تمام ابعاد به مبارزه انقلابی علیه حکومت پهلوی پرداخت. سخنرانی های روشنگرانه و جلسات تفسیر او در مسجد هدایت، این مسجد را به پایگاهی مهم برای انقلاب اسلامی تبدیل کرد. آثار او، بر مبارزان عصر اثر گذاشت و او با قلم و بیان خویش، روشنگرانه بر فهم قرآن پرتوی افکند و تلاش کرد مسایل مختلف نظیر اقتصاد و مالکیت را در پرتو همین فهم قرآنی و بر مبنای توحید، تبیین کند. آیت الله طالقانی، دوره های مختلف دستگیری، شکنجه، زندان و تبعید را تجربه کرد؛ اما همچنان نستوه و استوار به مبارزه ادامه داد. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در فاصله بهمن 1357 تا شهریور 1358 یار وفادار امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی بود و در عرصه های مختلف مانند فراهم آوردن تمهیدات تشکیل دولت موقت، تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی و عملی کردن اعتقاد به شورا کوشش فراوان کرد. در مقاله پیش رو مبارزات و فعالیت های انقلابی آیت الله طالقانی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پژوهش، با شیوه جمع آوری کتابخانه ای - اسنادی و روش توصیفی - تحلیلی به بررسی مواضع آیت الله سید محمدحسین طباطبایی و نسبت او با نهضت انقلابی امام خمینی در سال های 1340 تا 1357 پرداخته ایم. آیت الله طباطبایی در نخستین ماه های شروع نهضت اسلامی، با امام خمینی همراه شد. در این مقطع، امضای او پای چند بیانیه دیده می شود. بعد از تبعید امام از ایران، او در عین توجه و تمرکز به مسایل علمی، با مبارزان سیاسی ارتباط داشت. حمایت از مجاهدان فلسطینی و بی توجهی به خواسته های حکومت پهلوی برای همکاری با آن، ازجمله مواضع سیاسی آیت الله طباطبایی در این دوره بود. در ایام منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی نیز وی همراهی خود را با جریان نهضت اسلامی نشان داد و پس از اهانت روزنامه اطلاعات به امام خمینی در 17 دی 1356، به حمایت از امام خمینی پرداخت. آیت الله طباطبایی همچنین با تربیت شاگردانی چون آیت الله بهشتی، مطهری و مصباح یزدی در پیروزی انقلاب اسلامی سهیم بود.

در این مقاله به بررسی حمایت های عملی و نظری آیت الله سید محمدباقر صدر (1359-1313) از انقلاب اسلامی ایران پرداخته ایم. او از اندیشمندان دینی معاصر در جهان اسلام بود که در دوران حیات خویش فعالیت های علمی، فرهنگی و سیاسی گسترده ای انجام داد. محمدباقر صدر ارتباط نزدیکی با انقلاب اسلامی ایران و رهبر آن، امام خمینی، داشت و برای تحقق انقلاب و ترویج اندیشه های حکومتی امام خمینی تلاش کرد. او ضمن استفاده از ظرفیت های عراق برای تبلیغ و گسترش انقلاب اسلامی، در بعد نظری هم برای ترویج اندیشه های سیاسی امام خمینی، شاگردان خود را به حضور در کلاس های امام در نجف و تبعیت از ایشان تشویق می کرد. صدر با اقدام هایی مانند برپایی تظاهرات، سخنرانی های پرشور، پرورش شاگردان انقلابی، حمایت از رهبر تبعیدی ایران در نجف و صدور پیام های اعتراضی علیه حکومت پهلوی با انقلاب اسلامی ایران همراهی داشت. بعد از انقلاب نیز با اقدام هایی چون ارسال پیام تبریک به مردم ایران و تهیه پیش نویس اولیه قانون اساسی جمهوری اسلامی همراهی خود را با انقلاب اسلامی تحکیم بخشید. آیت الله صدر در این مسیر با فشارهای سیاسی، دستگیری و شکنجه مواجه بود و در نهایت نیز به دست حکومت بعثی عراق، حدود یک سال بعد از انقلاب اسلامی ایران، به شهادت رسید.

این مقاله به بررسی زندگانی و فعالیت های فرهنگی و سیاسی آیت الله شهید دکتر محمد مفتح (زندگی: 1307-1358ش) در روند پیروزی انقلاب اسلامی اختصاص دارد و با مداقه در اسناد تاریخی و خاطرات منتشر شده به توصیف و تحلیل حوزه های مختلف زندگی وی پرداخته است. آیت الله مفتح از نیروهای انقلابی در نهضت امام خمینی(ره)، در دو عرصه دانشگاه و حوزوه به مبارزه فرهنگی و سیاسی پرداخت، از ظرفیت های نهادهای تربیتی و آموزشی برای رشد آگاهی سیاسی جامعه بهره گرفت و تلاش کرد با حمایت از فعالیت های تشکیلاتی، از پتانسیل نیروهای مذهبی و دانشگاهی برای مبارزه با رژیم پهلوی استفاده کند. آیت الله مفتح فعالیت های خود را از دهه 30 آغاز کرد؛ فعالیت هایی که توسعه آن ها در مدارس، منجر به اخراج و تبعید وی شد. وی در سخنرانی ها و منابر خود، حامی و مدافع انقلاب اسلامی و مروج اندیشه های سیاسی امام خمینی بود و در این مسیر، تلاش وافری برای گسترش مبارزات سیاسی داشت. آیت الله مفتح در این مسیر در پایه ریزی و راه اندازی انجمن های دینی و سیاسی، انتشار مکتوبات دینی، سازماندهی مجالس دینی برای انسجام در مبارزه سیاسی و هدایت نیروهای مذهبی برای مبارزه علنی علیه رژیم پهلوی فعالیتی مستمر داشت. وی در دوره تبعید امام خمینی (1343-1357ش/ 1964-1979م)، از هر فرصتی برای زنده نگاه داشتن نام و افکار سیاسی امام خمینی استفاده می کرد و از مناسبت های دینی و مجامع سیاسی برای تبیین اندیشه سیاسی و تبلیغ مرجعیت ایشان بهره می گرفت.